W 2019 roku Sonia Rammer, artystka łącząca sztukę i podróżowanie, wybrała się na rezydencję artystyczną do Marphy położonej w rejonie Mustangu w Nepalu. Jej celem było poszukiwanie Yeti.
W naszej kulturze w postaci różnych legend i mitów o bestiach i hybrydach ujawniają się fascynacje tym, co Inne. Figura Innego służy zwykle definiowaniu własnego, cywilizowanego „ja” – poprzez odcięcie się od tego, co dzikie i niezrozumiałe, znalezienie cech różnicujących i opozycyjnej relacji wobec tego, co obce i nieznane. W naszych wyobrażeniach inni dokonują przekroczenia zastanego porządku, burząc utarte granice, których nie powinno się przekraczać. Dlatego zwykle wzbudzają lęk.
Giorgio Agamben w książce pt. L‘aperto. L’uomo e l‘animale (Otwarte. Człowiek i zwierzę) opisał, jak w historii zmieniała się definicja człowieka, która osadzana była w binarnym systemie myślenia. Szczególną wagę filozof przypisuje konfrontacji pojęcia człowieczeństwa z rozmaicie prezentowaną zwierzęcością. Wskazać można też na inne fundamentalne opozycje takie jak: człowiek/maszyna, żywy/umarły, kobieta/mężczyzna, dziecko/dorosły oraz swój/obcy (zob. M. Borowski, M. Sugiera, W pułapce przeciwieństw. Ideologie tożsamości, Warszawa 2012).
Figurami Innego są między innymi: Golem, wilkołak, twór Frankensteina z powieści Mary Shelly, automaty, androidy, cyborgi, a także różne wcielenia nieumarłych (wampiry, żywe trupy, zombie), uosabiające lęki przed zaburzeniem wskazanych, wydawałoby się nienaruszalnych, opozycji.
A może jest też tak, że figury te mówią o lękach przed nieznanym; przed dziką i nieludzką stroną człowieka, przed bestią, która w nas drzemie? Może mówią o strachu przed siłą natury, której nie jesteśmy w stanie pojąć? To wyraz tego, co po angielsku określa się jako uncanny to, co mroczne, tajemnicze, nieopisywalne, nieprzedstawialne w ludzkiej i nieludzkiej naturze.
Jedną z figur dokonujących przekroczenia opozycji: ludzkie/zwierzęce jest Yeti – człowiek śniegu, legendarna istota żyjąca rzekomo w wysokich partiach Himalajów (nazywana też kanguli przez Nepalczyków). Ponoć niektórym podróżnikom udało się zobaczyć ślady jej wielkich stóp odciśnięte w śniegu. Dotyczące jej legendy mówią o porywaniu i zabijaniu przez nią zwierząt i ludzi, są jednak też opowieści o tym, że okazywała pomoc podróżnikom w chwilach zagrożenia.
Sonia Rammer opowiada o swojej wyprawie w rozmowie przeprowadzonej przez Ewelinę Jarosz. Wskazuje się, że zetknięcie się z Nepalem, tamtejszą biedą i zanieczyszczeniem środowiska zmusiło ją do zrewidowania jej wcześniejszych założeń i namysłu nad zachodnim myśleniem dotyczącym sztuki oraz w ogóle świata.
W innym miejscu mówi: W zetknięciu z nepalską biedą produkowanie sztuki w tym również, badanie Yeti wydało mi się zupełnie nieadekwatne, a mój europocentryczny (jednak) umysł został wytrącony ze stanu komfortu. To czego doświadczałam ukształtowało moją refleksję, projekt zyskał nowe warstwy, sprzężone niejako z nepalską rzeczywistością. Wołając do Yeti jest opowieścią pełną troski o środowisko naturalne, która nie zaistniałaby bez Nepalu i jego mieszkańców.
To dlatego stworzyła też wraz z Błażejem Duchnikiem projekt pomocowy http://butydonepalu.pl/
Rezultatem rezydencji była wystawa prezentowana w Galerii AT (19.11.-29.11.2019) oraz film w konwencji mockumentu (czyli fikcji udającej film dokumentalny) pt. „Tajemnice Himalajów”. Artystka wciela się w nim w podwójną rolę: podróżniczki i zarazem badaczki, a także Yeticy, która choć jest figurą Innej, okazuje się zaskakująco podobna do nas samych, samotna i przyjaźnie nastawiona do otaczającej natury. Nie przez przypadek Yeti ukazana jest jako samica, co jeszcze bardziej podkreśla jej podobieństwa z postacią zachodniej podróżniczki.
Artystka w opisie swojego projektu wskazuje:
Poprzez przywołanie istoty – Yeti, po raz kolejny próbuję określić relację współczesnego człowieka wobec natury jak również jego poczucie łączności z otaczającym „nieucywilizowanym” światem. To opowieść o zacieraniu granic: między fikcją i rzeczywistością, naturą i kulturą, wschodem i zachodem, nauką i kryptonauką, newsem i fake newsem; opowieść o upadku binarnych opozycji, które nie są przydatne do opisywania świata; w końcu jest to opowieść o drodze i procesie twórczym, który w drodze się zawiera. Biorąc pod uwagę najważniejsze elementy projektu, można by go rozpatrywać z dwóch perspektyw, jedna bliska jest introspekcji, druga wiąże się z nastawieniem antropologicznym.
W ten sposób Rammer próbuje odwrócić i przewartościować zakorzenione w kulturze opozycje. Pokazuje, że wyparcie naszej własnej zwierzęcości i związków z naturą prowadzi z jednej strony do lęku przez Innym, a z drugiej do przemocy i braku poszanowania środowiska naturalnego. Inny/Inna przestaje być w jej opowieści figurą wzbudzającą strach, w zamian prowokuje do pytań o jej emocje i przemyślenia, a nawet do namysłu nad jej samotnością. Z Innego będącego wrogiem i zagrożeniem przeistacza się w bytującą w oddali „przyjaciółkę”.
Można to odczytać jako próbę integracji własnego „ja”, z którego to, co inne przestaje być odrzucone z odrazą.
W przypadku wyobrażeń i legend kulturowych mówiących o Innych, monstrach i hybrydach, najczęściej stanowią one zagrożenie, w związku z czym zwykle toczy się walka pomiędzy ludźmi a nimi. Są najczęściej ukazywani jako siła stanowiąca zagrożenie, dlatego muszą zostać pokonani i okiełznani. Rammer kwestionuje te relacje, ukazując koegzystencję przebiegającą z zachowaniem dystansu, a zarazem wyzbycie się chęci zawłaszczenia i opanowania.
Można uznać to podejście za naiwne, albo też zobaczyć w nim wizję utopii mówiącej o przełamaniu uprzedzeń wobec tego, co nieznane i poszukiwaniu nowej relacji opartej na wrażliwości i szacunku do natury oraz inności.
STRASZNA SZTUKA 